Miejsca, o których pamiętamy
II wojna światowa pozostawiła na naszych terenach ślady krwawych i bezwzględnych walk o każdy kolejny kilometr. Nie są to tylko stare umocnienia - są to też ludzie, tysiące ludzkich istnień, które zgasły bezpowrotnie podczas tych ciężkich walk. To właśnie o nich należy pamiętać, odwiedzając kolejne miejsca z listy Rejonu Pamięci Narodowej w naszym województwie.
W tym artykule postaram się opisać te najważniejsze obiekty, bezpośrednio związane z najbardziej śmiercionośnym konfliktem w dziejach oraz powstawaniem w bólach nowej, polskiej państwowości na ziemiach zachodnich.
Cmentarz wojskowy w Siekierkach
Siekierkowski Cmentarz Żołnierzy 1 Armii Wojska Polskiego położony jest administracyjnie w Starych Łysogórkach. Jest on poświęcony żołnierzom 1. Armii Wojska Polskiego, poległych podczas forsowania Odry i bitwy o Berlin u samego zakończenia wojny. Miejsce swojego wiecznego spoczynku znalazło tu 1973 żołnierzy. Cmentarz został już zorganizowany w 1945 r. Początkowo bezimienne mogiły oznaczone były drewnianymi krzyżami, a pośrodku nich stała mała, drewniana kapliczka. Oczekiwano na wyniki ekshumacji, prowadzonej tutaj aż do 1948 r. W ich wyniku poznano dane osobowe 1661 ofiar. Później przebudowano cmentarz – drewniane krzyże zastąpiono betonowymi, stylizowanymi na Order Krzyża Grunwaldu. W Siekierkach wzniesiono 1200 takich nagrobków. Zwieńczeniem dzieła był pomnik autorstwa Sławomira Lewińskiego, odsłonięty 15 października 1961 r. Ma on 18 metrów wysokości i wykonany jest z granitu. Składa się z obelisku, na którym wiszą dwa grunwaldzkie miecze, w tle widnieją żagle symbolizujące przeprawę przez Odrę, a obok obelisku stoi postać kobiety (matki) z dzieckiem symbolizująca powrót ziem nadodrzańskich do Polski. W 1990 roku obok pomnika ustawiono wysoki metalowy krzyż.
Muzeum Pamiątek w Starych Łysogórkach
W pobliżu cmentarza znajduje się także muzeum, gromadzące pamiątki po 1 Armii Wojska Polskiego, dzielnie walczącej na naszych terenach. Można znaleźć tutaj uzbrojenie, a także przedmioty codziennego użytku wojskowego, wykorzystywane podczas forsowania Odry w 1945 r. Największym eksponatem jest stojący przed wejściem czołg, który pokonał szlak bojowy o długości 1290 km – od Żytomierza na Ukrainie, przez Warszawę, Kołobrzeg i Gozdowice, aż po Łebę, gdzie jego załogę zastał koniec II wojny światowej.
Gozdowice
Miasteczko to jest najsilniej związane z całą akcją forsowania Odry. To właśnie na brzegu Odry w tym miejscu przystąpiono do akcji, poza tym w Gozdowicach umiejscowiono dowództwa najważniejszych jednostek, biorących udział w przeprawie. Stacjonowali tutaj dowódcy wojsk inżynieryjnych I Armii Wojska Polskiego i dowódcy 6. Batalionu Pontonowo-Mostowego. W budynku przezeń zajmowanym mieści się dzisiaj Muzeum Wojsk Inżynieryjnych 1 Armii Wojska Polskiego. Znajdują się w nim pamiątki wojsk inżynieryjnych 1 Armii WP, mapy frontu, modele oraz oryginalne łodzie, amfibie i pontony. Gozdowice powinny także kojarzyć się z tzw. Ścianą Chwały, zbudowaną z kamienia. Umieszczono na niej w formie mozaiki mapę Polski z zaznaczonymi punktami, w których najważniejsze walki toczyła 1 Armia Wojska Polskiego. Ponadto odczytać można inskrypcję: „Chwała Bohaterom I Armii WP”. Pomnik usytuowany został przy drodze do Starych Łysogórek.
Pomnik Sapera w Gozdowicach
Pomnik „Chwała poległym saperom” znajduje się w Siekierkach, tuż przy nurcie Odry. Upamiętnia on 1 Batalion Saperów, 1 Dywizję Piechoty im. Tadeusza Kościuszki, 8 Batalion Saperów i 1 Brygadę Saperów, które właśnie w tym miejscu w kwietniu 1945 r. ruszyły do forsowania Odry. Jak wiadomo, wielu żołnierzy nie wyszło z tego zadania cało – Zaledwie część armii była gotowa, aby ruszyć dalej na szlak bojowy do Berlina.
Siekierki to także inna ciekawostka. W bezpośredniej bliskości pomnika znajduje się najdłuższa mostowa przeprawa przez Odrę. Most dawnej linii kolejowej nr 411 do Wriezen składa się z dwóch części, każda o długości 330 m, z czego środkowym punktem jest grobla na rozlewiskach Odry. Jeden fragment przeprawy leży po stronie polskiej, drugi po niemieckiej. Nasi zachodni sąsiedzi zadbali o właściwą ochronę zabytku, planują stworzenie na nim ścieżki rowerowej do Polski. Niestety, polska część niszczeje i staje się często ofiarą ataków złomiarzy. Należy to jak najprędzej zmienić – obiekt takiej rangi nie powinien zostać bezpowrotnie zniszczony.
Pomnik Matki Polki w Osinowie Dolnym
W ty miejscu co roku rozpoczynają się obchody kolejnych rocznic forsowania Odry. Tradycją stało się już coroczne składanie kwiatów przy pomniku Matki Polki, poświęconym żołnierzom I Samodzielnej Brygady Moździerzy, którzy toczyli najcięższe walki o odzyskanie ostatniego niemieckiego przyczółka mostowego na wschodnim brzegu Odry.
Słup graniczny w Czelinie
Monument w Czelinie symbolizuje pierwszy słup graniczny, wkopany przez żołnierzy 6 Samodzielnego Batalionu Pontonowo-Mostowego na nowym przebiegu granicy polsko – niemieckiej 27 lutego 1945 r. Tego dnia podpisano także akt erekcyjny, który następnie włożono do butelki, zakorkowano, zalano smołą i zakopano tuż przy słupie. Brzmiał on następująco: „Nasz oddział jako pierwszy oddział Wojska Polskiego, który dotarł do zachodnich rubieży Rzeczypospolitej Polskiej, ku wiecznej rzeczy pamiątce, wbił graniczny słup, na starej polskiej rzece Odrze. Dla upamiętnienia tej historycznej chwili, do której tak długo dążyliśmy, ]składamy uroczyście własnoręczne podpisy…” Obecny obelisk I słupa granicznego odsłonięto 9 października 1968 roku. Historyczny słup z lutego 1945 roku wraz z oryginałem aktu erekcyjnego znajduje się w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, a ich kopie w Muzeum Pamiątek I Armii Wojska Polskiego przy Cmentarzu Wojennym w Starych Łysogórkach oraz w Muzeum Wojskowym we Wrocławiu.
Szlak umocnień Wału Pomorskiego
Nie jest on oficjalnie włączony do Rejonu Pamięci Narodowej, jednak z całą pewnością jest z nim nierozerwalnie związany. Budowę umocnień Wału Pomorskiego rozpoczęto z rozkazu Hitlera w 1934 r. Na linii od Darłowa aż po Międzyrzecki Rejon Umocniony powstał szereg budowli i wałów ochronnych, mających pomóc w przyszłej obronie tych terenów. Szczególnie wart odwiedzić rejon Nadarzyc, Wałcza i Strzalin, gdzie powstały potężne bunkry i schrony bojowe. Grubość ich ścian wynosiła 210 cm, a stropów 190 cm. Na wyposażeniu schronów znajdowały się działa szybkostrzelne średniego kalibru, działa przeciwpancerne, ciężkie karabiny maszynowe i wyrzutnie granatów moździerzowych. Budynki rozmieszczone co 300 – 600 m, zapewniając pokrycie ogniem całego przedpola, położonego u stóp schronów. Najcięższe walki o te tereny toczyły się w styczniu i lutym 1945 r. Pamiątkami po tym okresie są zniszczone, zrujnowane schrony, których ruiny możemy oglądać po dziś dzień. Formą upamiętnienia tamtych wydarzeń jest organizowany co roku w I dekadzie czerwca na Pojezierzu Wałeckim Rajd Szlakiem Umocnień Wału Pomorskiego.